Khám phá hình tượng rồng trên bia Tiến sĩ

Cách đây đúng 540 năm, những tấm bia Đề danh Tiến sĩ đầu tiên đã được vua Lê Thánh Tông cho khởi dựng vào năm 1484 nhằm tôn vinh các nhà khoa bảng đỗ đạt. Trải qua hơn nửa thiên niên kỷ tồn tại với rất nhiều thăng trầm của lịch sử, số lượng bia Đề danh Tiến sĩ tại Văn Miếu – Quốc Tử Giám hiện còn 82 bia, ghi danh 1.304 vị Tiến sĩ. Đây không chỉ là kho sử liệu quý giá về lịch sử, văn hoá, xã hội và giáo dục khoa cử Việt Nam thời quân chủ mà còn là những tác phẩm nghệ thuật tạo hình độc đáo, nơi các nghệ nhân chế tác đá gửi gắm nhiều thông điệp ý nghĩa.
Vốn là linh vật đứng đầu trong danh sách tứ linh (long, ly, quy, phượng), từ trước đến nay, rồng luôn được coi là đại diện thiêng liêng, cao quý và chỉ dành cho các bậc quân vương. Vì vậy mà hình tượng rồng chủ yếu xuất hiện ở phần trán bia – bộ phận trang nghiêm nhất trên thân bia – và thường được thể hiện theo bố cục một đôi rồng chầu vào mặt trời có mây lửa bao quanh.

Trưng bày chuyên đề “Hình tượng rồng trên bia Tiến sĩ” nhằm mang đến cho khách tham quan những khám phá mới lạ về các hoạ tiết rồng trên 82 bia Tiến sĩ Thăng Long hiện đang được lưu giữ và bảo tồn tại Di tích Quốc gia đặc biệt Văn Miếu – Quốc Tử Giám. Các tác phẩm được giới thiệu tại trưng bày đều được thể hiện trên nguyên tắc tôn trọng những đường nét nguyên bản trên bia Tiến sĩ, từ đó giúp cho người xem hình dung rõ hơn sự tài hoa và điêu luyện của những người thợ đá hay nói đúng hơn là những nghệ nhân chế tác đá đã dành trọn tâm huyết tạo nên những tác phẩm điêu khắc thực sự ấn tượng.

Giám đốc Trung tâm Hoạt động Văn hóa Khoa học Văn Miếu – Quốc Tử Giám, Tiến sĩ Lê Xuân Kiêu cho biết, với mong muốn các giá trị của Văn Miếu – Quốc Tử Giám nói chung, trong đó có bia Tiến sĩ đến gần hơn với công chúng, trong thời gian vừa qua, Trung tâm đã nghiên cứu để cố gắng truyền tải những giá trị của bia Tiến sĩ đến người xem thông qua các cuộc trưng bày. Trưng bày lần này là bước tiếp nối của triển lãm “Bia đá kể chuyện” năm 2022. Nếu như triển lãm “Bia đá kể chuyện” phản ánh những giá trị về mặt nội dung của Bia Tiến sĩ thì với trưng bày này lại phản ánh một khía cạnh giá trị về mặt mỹ thuật, là những họa tiết, hoa văn mà cụ thể là họa tiết hoa văn rồng. “Với những cách tiếp cận như vậy, chúng tôi mong muốn rằng, các cuộc trưng bày, triển làm này sẽ là cơ sở để đến năm 2026 – kỷ niệm 990 năm Ngày ra đời của Quốc Tử Giám sẽ có sự ra đời của một trưng bày cố định về bia Tiến sĩ tại Văn Miếu – Quốc Tử Giám” – Tiến sĩ Lê Xuân Kiêu nhấn mạnh thêm.

Theo ông Trương Quốc Toàn, người chịu trách nhiệm thiết kế trưng bày “Hình tượng rồng trên bia Tiến sĩ”, điều đặc biệt mà Ban tổ chức muốn nhấn mạnh trong thiết kế trưng bày này là để giúp cho mọi người khi đến đây tham quan có thể khám phá ra nét đẹp của các hoa văn họa tiết trên bia Tiến sĩ nói chung và hoa văn họa tiết rồng trên bia Tiến sĩ nói riêng được lấy cảm hứng từ năm Giáp Thìn – năm con Rồng nên chúng tôi muốn dành riêng cho hình tượng rồng một không gian trưng bày.

“Khi chúng tôi thể hiện bằng ngôn ngữ hình họa như thế này, rất nhiều khách tham quan sẽ lần đầu tiên được khám phá những hình tượng rồng thực sự sinh động và đa màu sắc, thậm chí đa phong cách, điều mà có lẽ rất nhiều người không tưởng tượng ra trước đây. Bởi vì lâu nay nói đến hình tượng rồng trong văn hóa dân gian, chúng ta luôn nghĩ đến những hình tượng rồng mang tính chất tả thực và trông rất uy nghiêm, rất oai vệ và chỉ tượng trưng cho vương quyền… Nhưng trên bia Tiến sĩ này chúng ta sẽ thấy không gian sáng tác của các nghệ nhân ngày xưa thể hiện những hình tượng rồng phong phú hơn rất nhiều và gần gũi hơn với cuộc sống của chúng ta” – ông Trương Quốc Toàn khẳng định.

Dù nhiều thế kỷ đã trôi qua, mỗi tấm bia đều phải hứng chịu rất nhiều tác động bất lợi của thời tiết như nắng, mưa, sương, gió khiến cho mặt bia bị bào mòn khá nhiều, các hoạ tiết đều ít nhiều bị che phủ sau lớp bụi của thời gian, song nhờ có kỹ thuật rập thác bản, các nhà nghiên cứu tìm lại được không chỉ những bài văn bia chứa đựng nhiều thông tin hữu ích mà còn phát hiện hàng loạt hoa văn, hoạ tiết hết sức tinh xảo. Các hoa văn, hoạ tiết rồng xuất hiện rõ nét trên trán bia Tiến sĩ được tạo tác trong đợt dựng bia năm 1653, trong số đó có rất nhiều bia được truy dựng bởi liên quan đến các khoa thi trước đó hàng chục năm. Kể từ thời điểm này, hình ảnh rồng chầu mặt trời mây lửa thường xuyên hiện diện trên các trán bia. Tuy nhiên, nếu như đợt dựng bia năm 1653 thể hiện hình rồng theo hướng tả thực thì kể từ đợt dựng bia năm 1717 trở đi, hầu hết các hình tượng rồng đều được các nghệ nhân tạo tác theo những cách thể hiện hết sức đa dạng, thoát ly hoàn toàn khỏi những khuôn mẫu thông thường, thậm chí có cả những phiên bản rồng hoá mây, rồng hoá lửa hay rồng hoá cây lá. Những tạo hình biến hoá đó sẽ được tái hiện trong nội dung trưng bày “Hình tượng rồng trên bia Tiến sĩ” để mang đến cho khách tham quan những khám phá bất ngờ về các giá trị thẩm mỹ đáng kinh ngạc của những pho sử đá về truyền thống khoa bảng thời quân chủ tại Văn Miếu – Quốc Tử Giám.

Trưng bày chuyên đề “Hình tượng rồng trên bia Tiến sĩ” sẽ đón du khách tới thăm quan đến hết ngày 26/8/2024 tại Nhà Thái học, Di tích Quốc gia đặc biệt Văn Miếu – Quốc Tử Giám.

Bảo Hân